Η απομάγευση της πολιτικής

γράφει η Δανάη Κολτσίδα *

"Ούτε άγιοι είμαστε να μας χειροφιλούν ούτε γίνονται θαύματα". Με αυτή τη φράση, μεταξύ άλλων, ο Αλέξης Τσίπρας διατύπωσε κάτι

αυτονόητο για μια σύγχρονη δημοκρατική κοινωνία. Είναι όμως πάντα αυτονόητο;

Η αλήθεια είναι ότι πολύ συχνά, ειδικά σε περιόδους γενικευμένης κρίσης, η οποία καταλαμβάνει και τη θεσμική νομιμοποιητική βάση του εκάστοτε συστήματος εξουσίας, αναδύονται χαρισματικές ηγεσίες για να καλύψουν το κενό αυτό.

Βέβαια, τα τελευταία χρόνια και υπό το βάρος της εξάπλωσης των media και της επέκτασης των επικοινωνιακών στρατηγικών εις βάρος της ουσίας της πολιτικής, ο όρος "χαρισματικός" έχει γίνει αντικείμενο κατάχρησης.

Όμως όταν μιλάει κανείς για "χαρισματική ηγεσία", αναφέρεται σε κάτι πολύ περισσότερο από έναν αρχηγό που "γράφει στο γυαλί" ή έχει ταλέντο στις "ατάκες".

Ο όρος αναφέρεται στις περιπτώσεις εκείνες που -εξαιτίας μιας συγκεκριμένης κοινωνικής πραγματικότητας και στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης ιστορικής συγκυρίας- ο ηγέτης ως πρόσωπο διαδραματίζει τόσο καθοριστικό ρόλο, ώστε να αποτελέσει τη νομιμοποιητική βάση ενός συστήματος εξουσίας, τη στιγμή που όλοι οι θεσμοί και οι δομές έχουν απονομιμοποιηθεί ή καταρρεύσει.

Το συγκεκριμένο φαινόμενο δεν είναι καθόλου καινούργιο ή "ξένο". Η εξουσία που στηρίζεται στο χάρισμα (charisma) είναι ένας από τους τρεις τύπους που αναφέρει στην κλασική διάκρισή του ο Μαξ Βέμπερ ήδη στις αρχές του προηγούμενου αιώνα.

Επίσης το συγκεκριμένο φαινόμενο δεν είναι εξ ορισμού αρνητικό. Σε περιόδους κατάρρευσης του υφιστάμενου οικονομικού, κοινωνικού και πολιτικού / θεσμικού οικοδομήματος, είναι πιθανό μία ηγετική μορφή να μπορέσει να οδηγήσει σε προοδευτικές, ακόμα και σε επαναστατικές λύσεις, όπως μπορεί εξίσου να οδηγήσει σε σκοτεινές απολυταρχικές ατραπούς.

Και εδώ εντοπίζεται το "κλειδί" της Ιστορίας. Η "χαρισματική ηγεσία" δεν διαρκεί για πάντα. Δεν είναι παρά ένα μεταβατικό στάδιο, κατά τη στιγμή της κρίσης, που έχει ως αναγκαίο, σχεδόν νομοτελειακό, σκοπό να προετοιμάσει, να δημιουργήσει την επόμενη κανονικότητα.

Πολύ γρήγορα η όποια "χαρισματική" ηγεσία -ή, έστω, μια ηγεσία με ψήγματα "χαρίσματος", αφού σπάνια οι επιστημονικές τυπολογίες απαντώνται ως αμιγείς καταστάσεις στην πραγματική ζωή- οφείλει να περάσει στο στάδιο της κανονικότητας, αυτό που ο Βέμπερ ονομάζει "καθημερινοποίηση του χαρίσματος". Αν και στηριζόμενη στο προσωπικό χάρισμα, η συγκεκριμένη εξουσία οφείλει -αν θέλει να υπάρξει- να οικοδομήσει νέους θεσμούς και σταδιακά να αυτοαναιρεθεί μετατρεπόμενη σε μια εξουσία στηριγμένη στην κυριαρχία του νόμου.

Στα καθ' ημάς πολύ συχνά λέγεται, εν είδει αφορισμού, ότι στην Ελλάδα το σύστημα ήταν πάντα πρωθυπουργοκεντρικό και ότι οι Έλληνες αρέσκονται στο να παρασύρονται από "λαοπλάνους" ηγέτες, χωρίς να πολυασχολούνται με την ουσία της πολιτικής και χωρίς να έχουν ισχυρή ιδεολογική συγκρότηση και κομματικές ταυτότητες.

Πρόκειται για μια άποψη εξαιρετικά επιφανειακή, που μένει μόνο στις "χαρισματικές" προσωπικότητες ηγετών της πρόσφατης ελληνικής Ιστορίας. Αντίθετα, αγνοεί απόλυτα το γεγονός ότι τα αντίστοιχα κόμματα εδραιώθηκαν χάρη στην προσωπικότητα του ηγέτη τους, κυβέρνησαν επί μακρόν, διαμόρφωσαν -συχνά εκ του μηδενός- νέους θεσμούς εντός της ελληνικής κοινωνίας ή μετασχημάτισαν δραστικά τους παλαιότερους και, κυρίως, επηρέασαν κατά τρόπο καθοριστικό τις στάσεις και τις αντιλήψεις μεγάλου μέρους των πολιτών και έπλασαν την κυρίαρχη πολιτική κουλτούρα, ακόμα και την ίδια την αυτοεικόνα της ελληνικής κοινωνίας.

Όλα αυτά κατέρρευσαν τα τελευταία πέντε χρόνια της γενικευμένης κρίσης. Όχι γιατί εξέλιπαν πλέον, εδώ και δεκαετίες, οι χαρισματικοί ηγέτες των πρώτων χρόνων μετά τη μεταπολίτευση. Αλλά γιατί οι θεσμοί που είχαν στο μεταξύ δημιουργηθεί έχασαν τη δύναμη να νομιμοποιούν δημοκρατικά στη συνείδηση των πολιτών το υπάρχον σύστημα εξουσίας.

Το τι θα πάρει τη θέση τους είναι ίσως νωρίς να το πει κανείς. Σε κάθε, πάντως, περίπτωση το στοίχημα που έχει αυτή τη στιγμή μπροστά της η ελληνική κοινωνία δεν είναι αυτό των προσώπων. Είναι να χτίσει καινούργιους συλλογικούς, δημοκρατικούς θεσμούς. Που θα αποτελέσουν τη βάση της κοινωνικής συναίνεσης και της άσκησης της όποιας εξουσίας τώρα και στο μέλλον.

Κι αν κάτι μπορεί να προσφέρει η Αριστερά αυτή τη στιγμή, είναι να φτιάξει τους κανόνες που θα επιτρέπουν σε όλους να γίνουν μέρος της πολιτικής. Να κατεβάσει την πολιτική από το πάνθεον των χαρισματικών ηγετών στο επίπεδο της καθημερινής τριβής με τους "απλούς" ανθρώπους. Γιατί, πράγματι, κανένας δεν μπορεί να σώσει μια χώρα χωρίς τον λαό της.

* δικηγόρος, ΜΔΕ Πολιτικής Επιστήμης και Κοινωνιολογίας

Πηγή: www.avgi.gr